Pravolsavni Božić - Datum, liturgija i pravila

Pravoslavni Božić predstavlja jedan od najznačajnijih i najradosnijih praznika u crkvenom kalendaru. To je dan kada se proslavlja rođenje Isusa Hrista, Sina Božijeg, koji je došao na svet da donese spasenje čovečanstvu. Božić je praznik koji simbolizuje novi početak, ljubav, mir i porodično zajedništvo, te se obeležava s dubokom duhovnošću i tradicijom.

Ovaj praznik ima centralnu ulogu u životima pravoslavnih vernika, a njegov značaj se ogleda i u obredima koji ga prate – od priprema tokom Badnjeg dana do same liturgije na Božić. Porodično okupljanje i molitva čine suštinu ovog dana, kada se svi trude da odaju zahvalnost Bogu i podsete na vrednosti koje je Hristovo rođenje donelo svetu.

Razlika između Julijanskog i Gregorijanskog kalendara

Zašto pravoslavni vernici slave Božić 7. Januara?

Pravoslavni Božić se slavi 7. januara zato što Srpska pravoslavna crkva, kao i Ruska i Jerusalimska patrijaršija, koristi Julijanski kalendar za određivanje datuma verskih praznika. Julijanski kalendar je stariji i manje precizan u astronomskom smislu, jer kasni za Gregorijanskim kalendarom za 13 dana.

Reforma kalendara, koju je 1582. godine sproveo papa Grgur XIII, dovela je do stvaranja Gregorijanskog kalendara, koji je ispravio astronomska odstupanja. Međutim, većina pravoslavnih crkava nije prihvatila ovu promenu iz verskih i tradicionalnih razloga, pa se Božić i drugi praznici i dalje računaju po starom kalendaru.

Istorijski pregled događaja

1. Julijanski kalendar: Uveo ga je Gaj Julije Cezar 45. godine pre nove ere. Iako je bio izuzetno napredan za svoje vreme, imao je grešku od 11 minuta godišnje, što je kroz vekove uzrokovalo značajna odstupanja.

2. Gregorijanska reforma: Papa Grgur XIII je 1582. godine uveo novi kalendar kako bi uskladio crkvene praznike sa astronomskim događajima poput prolećne ravnodnevnice. Ova promena je korigovala grešku Julijanskog kalendara.

Uvođenje novog kalendara izazvalo je otpor u pravoslavnom svetu, gde su tradicionalisti smatrali da bi njegovo prihvatanje značilo odstupanje od vekovnog jedinstva crkve. Pravoslavne crkve koje su ostale verne Julijanskom kalendaru, poput Srpske i Ruske, i danas proslavljaju Božić 7. januara.

Stav Srpske i Ruske pravoslavne crkve

Srpska pravoslavna crkva (SPC) i Ruska pravoslavna crkva smatraju da je Julijanski kalendar deo tradicije koju treba očuvati. SPC je više puta isticala da eventualni prelazak na Gregorijanski kalendar ne može biti jednostrana odluka i da bi to narušilo jedinstvo pravoslavnog sveta.

Pripreme za Božić: Badnji dan i Badnje veče

Badnji dan, koji pada 6. januara po Julijanskom kalendaru, simbolizuje pripremu za dolazak Božića, odnosno rođenje Isusa Hrista. Ime "Badnji dan" potiče od reči badnjak, hrastovog drveta koje se seče i unosi u kuću na ovaj dan. Ovaj običaj ima duboku simboliku – badnjak predstavlja toplinu doma i svetlost Hristovog dolaska, dok njegovo paljenje simbolizuje rađanje novog života i Hristovu pobedu nad tamom.

Sečenje badnjaka

Sečenje badnjaka tradicionalno se obavlja rano ujutru na Badnji dan. Domaćin, često sa sinovima ili muškim članovima porodice, odlazi u šumu da poseče mlado hrastovo drvo. Prilikom sečenja, drvo se pozdravlja rečima „Dobro jutro, i srećan ti Badnji dan“, a seče se sa istočne strane kako bi palo ka istoku, simbolično ka mestu Hristovog rođenja. Danas, u gradskim sredinama, badnjak se uglavnom kupuje ispred crkava ili na pijacama, gde je često ukrašen žitom i slamom.

Unošenje slame

Slama se unosi u kuću uz reči „Hristos se rodi“ i razbacuje po podu, simbolizujući onu slamu na kojoj je Hristos rođen. Deca tom prilikom imitiraju piliće, „pijučući“, što simbolizuje obnovu života i radost Božića. U slamu se ponekad stavljaju sitni pokloni ili slatkiši koje deca traže, što je deo posebnog veselja Badnjeg dana.

Posna večera

Večera na Badnje veče je posna, jer se završava Božićni post. Trpeza je obavezno bogata, ali bez mesa, mleka i jaja. Najčešća jela uključuju prebranac, ribu, kiseli kupus, suvo voće, orasnice i med. Večera se započinje molitvom, uz sveću koja simbolizuje svetlost Hristovog dolaska. Hleb koji se lomi nosi posebnu simboliku zajedništva porodice.

U modernim vremenima, običaj paljenja badnjaka prilagođen je životu u gradovima. U mnogim porodicama, badnjak je simboličan snop grančica koji se postavlja pored peći ili šporeta. Crkve organizuju zajedničko paljenje badnjaka u dvorištima, okupljajući vernike da zajedno obeleže ovaj običaj. Badnjak danas simbolizuje očuvanje tradicije i sećanje na suštinsku poruku Božića – ljubav, svetlost i porodično zajedništvo.

U selima, Badnji dan i dalje nosi izraženu ritualnu notu. Sečenje badnjaka je porodični događaj, dok se uveče, uz paljenje badnjaka, okuplja šira porodica. U gradovima, običaji su prilagođeni savremenom životu. Vernici odlaze u crkvu na večernju službu, gde prisustvuju osvećenju i paljenju badnjaka, dok se u domovima badnjak simbolično pali u peći ili ukrašava prostor.

Badnji dan ujedinjuje tradiciju i veru, pripremajući porodice za doček najradosnijeg hrišćanskog praznika.

Božićna liturgija i obeležavanje Božića

Na Božić, 7. januara, pravoslavni hramovi širom sveta odzvanjaju zvucima molitvi i radosnim pesmama. Liturgija počinje rano ujutru, obično pre svitanja, kako bi se simbolično obeležio trenutak Hristovog rođenja.

Tokom liturgije, vernici se pričešćuju, što ima posebno značenje jer simbolizuje zajedništvo sa Hristom. Nakon službe, vernici primaju naforu – osvećeni hleb koji se deli kao blagoslov za dom.

Položajnik – značenje i simbolika

Položajnik je prvi gost koji ulazi u kuću na Božićno jutro. On simbolizuje mudrace sa Istoka koji su došli da se poklone Hristu i donesu darove. Po tradiciji, položajnik treba da bude osoba koja donosi sreću, napredak i mir u kuću.

Domaćica ga daruje sitnim poklonima ili kolačima, zahvaljujući mu na blagoslovu koji donosi.

Česnica – tradicija lomljenja pogače i značaj novčića

Česnica je posebna pogača koja se mesi rano ujutru na Božić. U nju se stavlja novčić, a po narodnom verovanju, onaj ko pronađe novčić biće srećan i uspešan cele godine. Lomljenje česnice obavlja se za trpezom, uz molitvu i reči zahvalnosti. Česnica simbolizuje Hristovo telo, dok novčić predstavlja bogatstvo duha i blagoslov za narednu godinu.

Pravila obeležavanja Božića u pravoslavlju

Pravoslavni Božić ne traje samo jedan dan; proslava se tradicionalno širi na tri dana, od 7. do 9. januara, simbolizujući duhovnu radost i slavljenje Hristovog rođenja. Svaki dan ima poseban značaj:

1. Prvi dan Božića (7. januar) – dan radosti i porodice.

• Počinje rano ujutru zvonjavom crkvenih zvona i Božićnom liturgijom. Vernici odlaze u crkvu kako bi prisustvovali molitvi i primili naforu.

• Nakon povratka kući, čestita se praznik pozdravom: „Hristos se rodi!“ i odgovara sa „Vaistinu se rodi!“.

• Prvi gost u kući je položajnik, koji simbolizuje sreću i blagostanje.

• Česnica se lomi uz molitvu i radost, dok se prvi deo čuva za Hrista. Trpeza je svečana i bogata, uključujući pečenicu, česnicu, supu, sarme i razne kolače.

2. Drugi dan Božića (8. januar) – posvećen Saboru Presvete Bogorodice.

• Ovaj dan je namenjen zahvalnosti Bogorodici, koja je rodila Spasitelja.

• Porodice se međusobno posećuju, a komšije razmenjuju čestitke. U crkvama se održava liturgija zahvalnosti.

3. Treći dan Božića (9. januar) – posvećen Svetom Stefanu, prvom hrišćanskom mučeniku.

• U mnogim srpskim porodicama ovaj dan je i slava, poznata kao Stevanjdan.

• Kuće se čiste, a božićna slama odnosi iz kuće i simbolično stavlja na njive ili voćnjake kako bi se prizvala plodna godina.

Verski post i njegova važnost u pripremi za praznik

Božićni post traje 40 dana, od 28. novembra do Božića. On simbolizuje pripremu tela i duha za dolazak Hristovog rođenja. Post podrazumeva uzdržavanje od mesa, mlečnih proizvoda i jaja, kao i duhovno čišćenje kroz molitvu, pokajanje i dela milosrđa.

• Važnost posta:

• Vernici veruju da post nije samo fizičko odricanje, već i način da se približe Bogu kroz poniznost i skromnost.

• Tokom posta preporučuje se pojačano prisustvo bogosluženjima i čitanje Svetog pisma.

Post se završava posnom večerom na Badnje veče, kada vernici ulaze u Božić sa radošću, čistog tela i duha.

Da li će SPC preći na računanje vremena po Gregorijanskom kalendaru?

Grčka i Bugarska crkva su tokom 20. veka prešle na reformisani Julijanski kalendar koji se poklapa sa Gregorijanskim za nepokretne praznike. Ovaj potez izazvao je raskol unutar crkava, pa su se pojavile grupe starokalendaraca koje su odbile prihvatiti reformu. Do danas, u Grčkoj i Bugarskoj postoji tenzija između pristalica starog i novog kalendara.

Stav Srpske pravoslavne crkve i potencijalni raskol

Srpska pravoslavna crkva (SPC) odbija prelazak na Gregorijanski kalendar kako bi sačuvala crkveno jedinstvo sa Ruskom i Jerusalimskom patrijaršijom, koje takođe koriste Julijanski kalendar. Episkopi SPC smatraju da bi promena kalendara mogla izazvati raskol među vernicima, s obzirom na snažnu vezanost srpskog naroda za tradiciju.

Pitanje kalendara i dalje deli mišljenja među pravoslavnim vernicima, ali SPC naglašava da su jedinstvo i tradicija važniji od tačnosti računanja vremena. U tom duhu, Božić 7. januara ostaje simbol očuvanja vere i kontinuiteta.

Pravoslavni Božić prilagođen savremenom načinu života

Pravoslavni Božić, iako duboko ukorenjen u tradiciji, prilagođen je savremenom načinu života. U današnje vreme, običaji poput sečenja badnjaka ili unošenja slame u kuću postali su simbolični, naročito u gradskim sredinama. U mnogim porodicama, badnjak se danas kupuje ispred crkava ili na pijacama, dok se slama simbolično stavlja u manjoj količini ispod stola ili pored božićne dekoracije.

Posna večera na Badnje veče priprema se jednostavnije, ali sa jednako velikom pažnjom. Tradicionalna jela, poput prebranca, ribe i sušenog voća, mogu se pripremiti uz pomoć modernih kuhinjskih aparata, što domaćicama znatno olakšava posao. Večera se i dalje započinje molitvom i zajedničkim okupljanjem, što ostaje suština ovog svetog dana.

Savremene porodice koriste priliku da objedine stare običaje sa novim načinima proslave. Na primer:

• Virtualni pozivi porodici i prijateljima koji nisu u mogućnosti da dođu lično.

• Ukrašavanje doma simbolima Božića – badnjak, sveće, česnica i skromni ukrasi čuvaju duh praznika.

• Svečani stolovi često kombinuju tradicionalno posluženje sa modernim dekoracijama.

Božić u gradskim sredinama i dijaspori

U gradovima, gde je tempo života užurban, pripreme za Božić su često prilagođene dostupnim resursima i vremenskim ograničenjima. Kupovina badnjaka, pečenice i česnice u lokalnim crkvama omogućava ljudima da, uprkos urbanom životu, očuvaju tradiciju.

• Badnje veče u gradovima: Paljenje sveće, lomljenje česnice i zajednički obrok ostaju središnji deo proslave. Vernici odlaze u crkvu na večernju službu ili prisustvuju zajedničkom paljenju badnjaka u dvorištu hrama.

• Dijaspora: Za Srbe u dijaspori, Božić ima poseban značaj jer predstavlja vezu sa domovinom i tradicijom. Mnogi Srbi u inostranstvu organizuju zajednička okupljanja u pravoslavnim crkvama ili domovima, gde pripremaju tradicionalna jela, poput sarme, česnice i pečenice. 

Sačuvajmo običaje i prenesimo ih na mlađe generacije, jer oni čine naš identitet i čuvaju našu veru. Neka Božić uvek bude vreme kada dom ispunjava mir, toplina i radost.

Kako biste što lakše pripremili tradicionalnu božićnu trpezu i ukrasili svoj dom, posetite Mango Shop i opremite se kvalitetnim kuhinjskim priborom, dekoracijama i posuđem. Uživajte u praznicima uz proizvode koji će vašu trpezu učiniti nezaboravnom.

Često postavljana pitanja o Pravoslavnom Božiću

Kada se slavi Pravoslavni Božić i zašto?

Pravoslavni Božić se slavi 7. januara po Julijanskom kalendaru, koji Srpska pravoslavna crkva koristi za računanje crkvenih praznika. Ovaj kalendar kasni 13 dana u odnosu na Gregorijanski, zbog čega se Božić proslavlja kasnije nego u zapadnim crkvama.

Šta simbolizuje Badnji dan i Badnje veče?

Badnji dan simbolizuje pripremu za rođenje Hrista. Na ovaj dan se seče badnjak koji predstavlja drvo koje je grejalo pećinu gde se Hristos rodio. Unošenje slame u kuću podseća na jasle, a posna večera na Badnje veče označava završetak Božićnog posta i duhovnu pripremu za praznik.

Šta je česnica i zašto se lomi?

Česnica je pogača koja se priprema rano na Božićno jutro. U nju se stavlja novčić, a lomljenje česnice simbolizuje zajedništvo i radost. Onaj ko pronađe novčić, veruje se da će imati sreće i napretka tokom cele godine.

Ko je položajnik i koja je njegova uloga?

Položajnik je prvi gost koji na Božić uđe u kuću. On simbolično donosi sreću, napredak i zdravlje domaćinima. Prilazi ognjištu, simbolično "loži vatru" i izgovara reči blagoslova: „Koliko varnica, toliko sreće, zdravlja i napretka u ovoj kući.“